ตราอาร์ม ต่างจากตราประทับ (seal) และตราสัญลักษณ์ (emblem) ตรงที่มีการให้คำอธิบายอย่างเป็นทางการโดยมีศัพท์เฉพาะของตนเอง
ซึ่งเรียกโดยรวมในภาษาอังกฤษว่า Blazon หรือเทียบเป็นภาษาไทยว่า นิยามของตรา

ในยุคคริสต์ศตวรรษที่ ๒๑ ตราอาร์มได้มีการนำไปใช้กับสถาบันต่างๆ เช่นมหาวิทยาลัย ตราของแต่ละแห่งจะได้รับการคุ้มครอง
ตามกฎหมายและปกป้องสิทธิการใช้งาน การใช้ตราดังว่ามานี้ยังรวมถึงการใช้เป็นเครื่องหมายราชการประจำชาติหลายประเทศ
กล่าวอีกนัยหนึ่งคือใช้เป็น "ตราแผ่นดิน" นั่นเองศิลปะในการออกแบบ การแสดงให้ปรากฏ การอธิบาย และการบันทึกตราอาร์ม
เรียกว่า heraldry อันอาจแปลเป็นภาษาไทยตามสำนวนของ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ได้ว่า "มุทราศาสตร์"

ความหมายและประวัติความเป็นมาของตราอาร์มสยามประเทศ

ตราแผ่นดินของไทยในอดีต

ก่อนหน้านั้น ประเทศไทยไม่มีการกำหนดตราแผ่นดินที่ชัดเจนนัก
มีแต่ตราประจำรัชกาล ที่ประทับลงบนเงินพดด้วงซึ่งจะเปลี่ยนไป
ตามรัชกาลของพระมหากษัตริย์

นักประวัติศาสตร์สันนิษฐานว่าสยามนำรูปครุฑพ่าห์มาใช้เป็น
ตราพระราชลัญจกรประจำแผ่นดินตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา
โดยนำแบบอย่างการใช้ตรามาจากประเทศจีน โดยอ้างอิงจาก
จดหมายเหตุลาลูแบร์ ซึ่งบันทึกว่า ในสมัยกรุงศรีอยุธยานั้น
พระมหากษัตริย์มีตราประจำพระองค์ ในจดหมายเหตุดังกล่าว
ไม่ได้ระบุว่าตราเป็นรูปอะไร

จึงสันนิษฐานกันว่าน่าจะเป็น ตราครุฑพ่าห์
คือ รูปพระนารายณ์ทรงครุฑ ทั้งนี้ เพื่อให้เข้ากับคตินิยม
ที่ถือเอาองค์พระมหากษัตริย์เป็นผู้มีบุญ บารมี เทียบเท่า
พระนารายณ์ผู้ทรงครุฑเป็นพาหนะ

• ส่วนบนสุดตรงกลาง คือ ภาพพระมหาพิชัยมงกุฎเปล่งรัศมี
  หมายถึงความเป็นพระมหากษัตริย์


• ภายใต้พระมหาพิชัยมงกฎเป็นภาพจักรและตรีไขว้ เรียกว่า
  ตรามหาจักรี อันเป็นพระบรมราชสัญลักษณ์ที่พระบาทสมเด็จ
  พระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ ๑) แห่งพระบรมราช
  จักรีวงศ์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเพื่อเป็น
  เครื่องหมายแทนนาม ราชวงศ์จักรี ความหมายโดยรวม
  จึงแปลว่า พระมหากษัตริย์ แห่งพระราชวงศ์จักรี


• ทางด้านซ้ายและขวาของพระมหาพิชัยมงกฎเป็นรูปฉัตร ๗ ชั้น
  อันเป็นเครื่องหมายแห่งราชาธิปไตย ที่เป็นฉัตร ๗ ชั้น ก็เพราะว่า
  เป็นฉัตรสำหรับใช้ประกอบกับนพปฏลมหาเศวตฉัตร (ฉัตร ๙ ชั้น)
  ซึ่งเป็นเครื่องหมายแสดงพระราชอิสริยศของพระมหากษัตริย์
  การใช้รูปดังกล่าวจึงเป็นการประกาศให้รู้ว่า ดินแดนสยาม
  อยู่ภายใต้ร่มพระบรมโพธิสมภารของพระมหากษัตริย์ผู้เป็น
  สยามินทราธิราช


• ใต้ลงมาเป็นรูปโล่แบ่งออกเป็น ๓ ห้อง โดยส่วนบนแบ่งเป็น
  ๑ ห้อง ส่วนล่างเป็น ๒ ห้อง มีความหมายดังนี้
  • ห้องด้านบนเป็นภาพช้าง ๓ เศียร หมายถึง สยามเหนือ,
    สยามกลาง และสยามใต้ พื้นโล่เป็นสีเหลือง
  • ห้องล่างด้านขวาเป็นภาพช้างเผือก หมายถึงประเทศราช
    ลาวล้านช้าง (กรุงศรีสัตนาคนหุต) พื้นโล่เป็นสีแดง
  • ห้องล่างด้านซ้ายเป็นภาพกริชคดและกริชตรงไขว้กัน
    หมายถึง หัวเมืองประเทศราชมลายู พื้นโล่เป็นสีชมพู

  ความหมายโดยรวมของรูปสัญลักษณ์ภายในโล่จึงหมายถึง
  ขอบขัณฑสีมาทั้งหมดของประเทศสยามในเวลานั้น

• ต่อจากฉัตรทางด้านขวาเป็นภาพคชสีห์ประคองฉัตร
  ส่วนทางด้านซ้ายเป็นภาพราชสีห์ประคองฉัตร
  คชสีห์หมายถึงข้าราชการฝ่ายกลาโหม ซึ่งเป็นใหญ่
  ทางฝ่ายทหาร ส่วนราชสีห์หมายถึง ข้าราชการฝ่ายมหาดไทย
  ซึ่งเป็นใหญ่ทางฝ่ายพลเรือน ทั้งสองฝ่ายนี้มีหน้าที่ป้องกัน
  พระราชอาณาจักรและค้ำจุนพระราชบัลลังก์


• ส่วนขอบโล่ด้านล่างสุดล้อมรอบด้วยพระมหาสังวาลนพรัตน์
  รัตนราชวราภรณ์ หมายถึง พระพุทธศาสนา มีที่มาจาก
  เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์์
  ที่สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๕ ซึ่งพระมหาสังวาลนพรัตน์รัตน
  ราชวราภรณ์ก็นับเป็นส่วนหนึ่งของเครื่องราชอิสริยาภรณ์ชนิดนี้ด้วย
  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ กำหนดให้พระราชทานแก่พระบรมวงศานุวงศ์
  และข้าราชการที่กระทำคุณงามความดีต่อชาติอย่างใหญ่หลวง
  โดยเงื่อนไขสำคัญในการพระราชทานนั้นกำหนดไว้อย่างชัดเจนว่า
  จะพระราชทานให้แก่บุคคลที่เป็นพุทธมามกะเท่านั้น


• ส่วนใต้พระมหาสังวาลนพรัตน์รัตนราชวราภรณ์ คือ
  สายสร้อยจุลจอมเกล้าพร้อมดวงตรา หมายถึงการบำรุงตระกูลวงศ์
  ให้เจริญ อันเป็นภาษิตของเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า
  ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสร้างขึ้น
  เพื่อเป็นบำเหน็จความชอบแก่ผู้ที่ปฏิบัติราชการด้วยความซื่อสัตย์
  ต่อแผ่นดิน และพระบรมราชวงศ์ และบุตรทายาทของผู้ปฏิบัติราชการ
  โดยพระราชทานสืบสกุลลงไปจนสิ้นสายบุตรชายเพื่อเป็นเกียรติ
  แก่วงศ์ตระกูล และเพื่อให้ผู้สืบสกุลกระทำความชอบต่อแผ่นดิน
  และสามัคคีกันรับใช้ชาติให้เจริญรุ่งเรืองต่อไป


• ส่วนล่างสุดของภาพ คือ คาถาภาษาบาลี จารึกบนแพรแถบ
  ด้วยอักษรไทย เป็นข้อความว่า
  
  "สพฺเพสํ สงฺฆภูตานํ สามคฺคี วุฑฒิ สาธิกา"
  
  แปลว่า "ความพร้อมเพรียงของบุคคลทั้งปวงผู้อยู่เป็นหมวดหมู่กัน
  ย่อมเป็นเครื่องทำความเจริญให้สำเร็จ" คาถาบทนี้เป็นพระนิพนธ์
  ของสมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทโว) วัดราชประดิษฐ์
  สถิตมหาสีมาราม ซึ่งได้ใช้เป็นคำขวัญประจำโรงเรียนนายร้อย
  พระจุลจอมเกล้าในเวลาต่อมาอีกด้วย

เครื่องหมายอื่นๆ ที่แทรกอยู่ในตรา แต่เห็นได้
ไม่สู้ชัดเจนนัก คือ เครื่องราชกกุธภัณฑ์ทั้ง ๕
อันเป็นเครื่องหมายแห่งความเป็น พระเจ้าแผ่นดิน
โดยสมบูรณ์ดังบรรยายต่อไปนี้
• ตรงกลางภาพส่วนบนสุดเป็นภาพ พระมหา
  พิชัยมงกุฎ
• บนมุมซ้ายด้านบนของโล่เป็นส่วนหนึ่งของ
  พระแสงขรรค์ชัยศรี และพระแส้หางจามรี
• บนมุมขวาด้านบนของโล่เป็นส่วนหนึ่งของ
  ธารพระกรไม้ชัยพฤกษ์ และ พัดวาลวิชนี
• ฉลองพระบาทเชิงงอน แยกอยู่ริมฐานฉัตร
  ด้านละ ๑ ข้าง
• เบื้องหลังตราแผ่นดินที่มีลักษณะเป็นจีบ
  คล้ายผ้าม่าน คือ ฉลองพระองค์ครุยทอง

องค์พระราชลัญจกรตราแผ่นดินนั้นเป็นตรากลม
มีอักษรตามขอบ พระราชลัญจกรจารึกไว้ว่า
"สมเด็จพระปรมินทร มหาจุฬาลงกรณ์
บดินทรเทพยมหามกุฎ พระจุลจอมเกล้า
เจ้ากรุงสยาม"

นอกจากนี้ยังมีคำอธิบายอื่นๆ ในลักษณะที่ต่างออกไป
แต่คำอธิบายข้างต้นนี้มีที่มาแรกสุดจากพระอธิบายที่สมเด็จ
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประทานให้
หลวงบริบาลบุรีภัณฑ์ ซึ่งพระอธิบายนี้ได้รับการเรียบเรียงใหม่
เป็นหลายสำนวนในที่ต่าง ๆ จึงนับได้ว่าเป็นคำอธิบายที่แพร่หลาย
และได้รับการยอมรับมากที่สุด

การใช้ตราอาร์มเป็นตราแผ่นดินนั้นใช้ในลักษณะทำนองเดียวกัน
กับตราพระครุฑพ่าห์ในปัจจุบัน จนกระทั่งยกเลิกไปเมื่อมีการใช้
ตราครุฑเป็นตราประจำชาติแทน ปัจจุบันนี้ยังมีบางหน่วยงาน
ใช้ตราอาร์ม เป็นตราประจำหน่วยงานของตนเอง เช่น
โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า กรมป่าไม้ เป็นต้น
ด้วยเหตุที่ว่าหน่วยงานของตน ก่อตั้งในสมัยรัชกาลที่ ๕
หรือมีประวัติความเป็นมาที่เกี่ยวข้องกับช่วงระยะดังกล่าว
(เช่น สำนักงานตำรวจแห่งชาติ ซึ่งใช้ตราอาร์ม เป็นตราหน้าหมวก
เริ่มมีการจัดระบบตำรวจอย่างจริงจังในสมัยนั้น เป็นต้น)

มูลเหตุในการเปลี่ยนตราประจำชาตินั้น นอกจากที่จะระบุ
ไว้ข้างต้นว่า รัชกาลที่ ๕ ทรงติว่าตราอาร์มเป็นอย่างฝรั่ง
เกินไปแล้ว เป็นไปได้ว่าการเปลี่ยนแปลงตราแผ่นดิน
น่าจะมีมูลเหตุหลักมาจากการสูญเสียประเทศราชทั้งลาว
เขมรและมลายูในรัชสมัยของพระองค์ จึงต้องเปลี่ยนแปลงตรา
เพื่อให้เหมาะกับกาลสมัย